چیستی و کارکرد تشکل‌های مردم‌نهاد را بدانیم

چکیده

تشکل‌های مردم نهاد (NGOها)، سازمان‌هایی غیرسیاسی، غیرانتفاعی و اجتماعی هستند که توسط افراد حقیقی برای مشارکت در امور اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به صورت داوطلبانه تشکیل می‌شوند و پروانه فعالیت می‌گیرند. این تشکل‌ها نقش‌های متعددی از جمله مشاوره به حکومت در تصمیم‌گیری‌ها، نظارت بر عملکرد دستگاه‌های دولتی، دادخواهی در مراجع قضایی، برگزاری اجتماعات و راهپیمایی‌ها، مشارکت در اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های کشور، ارائه خدمات آموزشی و فرهنگی، و توسعه روابط بین‌المللی را ایفا می‌کنند. حقوق و وظایف این تشکل‌ها در ماده ۲۹ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد تعیین شده است.

چیستی تشکل مردم نهاد

یکی از بسترهای مهم تحقق مشارکت، تشکلهای مردم نهاد یا به تعبیر متداول‌تر سازمان‌های مردم نهاد است که در تعاریف مرسوم جهانی به عنوان NGO شناخته میشوند. به طور خلاصه تشکل‌های مردم نهاد بر نهادهای مدنی، غیرسیاسی، غیرانتفاعی و با رویکردی اجتماعی اطلاق می‌شود که با رعایت مفاد “آیین‌نامه‌ تشکل‏‌های مردم نهاد مصوب” توسط جمعی از اشخاص حقیقی به‏ شکل داوطلبانه در موضوع مشخص پروانه فعالیت دریافت کرده و به ثبت رسیده است و محدوده جغرافیایی فعالیت هر تشکل،‏ یکی از سطوح ملی، منطقه‌ای ، استانی، شهرستانی یا بین‌‏المللی است. به منظور دستیابی به ماهیت تشکل‌های مردم نهاد و ارائه تعریفی مبرهن‌تر ، به تشریح قیود به کار رفته در این انتساب می پردازیم.

بر اساس آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد این تشکل، نهاد مدنی، نهادی غیردولتی است که به منظور فعالیت در راستای توسعه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایجاد شده یا می‌شود و منظور از غیردولتی، عدم وابستگی به دولت و نهادهای حاکمیتی، عدم‌دخالت دولت و نهادهای حاکمیتی در تاسیس، اداره و استمرار و همچنین عدم‌فعالیت مقامات و مسئولان و کارکنان دولتی و نهادهای حاکمیتی با استفاده از جایگاه حقوقی خود، به عنوان موسس یا عضو است. همچنین غرض از غیرانتفاعی بودن ، عدم‌برداشت مستقیم یا غیرمستقیم سود و سایر منافع اقتصادی حاصل از انجام فعالیت‏‏‏‌ها، به نفع اعضا، ‌موسسان، مدیران و کارکنان یا افراد وابسته آنان و در نهایت مقصود از غیرسیاسی، نداشتن فعالیت سیاسی موضوع فعالیت احزاب، جمعیت‌ها و انجمن‌‏های سیاسی و صنفی و انجمن‏‌های اسلامی یا اقلیت‌های دینی شناخته ‏شده است.

کارکرد ها

از جمله کارکردهای مهم تشکل‌های مردم نهاد می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

تصمیم‌سازی برای حاکمیت

تشکل‌های مردمی می‌توانند به عنوان مشاوران حکومت در فرآیند تصمیم‌گیری‌ها، مشارکت و حضوری فعال داشته باشند تا مددرسان حکومت برای اتخاذ تصمیمات معقول‌تر باشند زیرا که به خوبی می‌توانند واقعیات جامعه را درک کرده و به سکانداران حکومت منتقل کنند، تقاضاهای اجتماعی را اولویت‌بندی کرده، نهادهای گوناگون را نقد کنند و در نهایت راهکارهایی را برای حل مشکلات یا بهتر اداره کردن امور ارائه دهند. این کارکرد در ماده ۲۹ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد، به عنوان یکی از حقوق تشکل‌های مردم نهاد معرفی شده است.

نظارت بر عملکرد سایر بخش‌های جامعه

مردم‌پایگی تشکل‌های مردم نهاد، اقتضا می‌کند که در راستای تامین منافع عامه مردم و یا اقشار خاص، فعالیت کنند و چشم بینای ایشان در فعالیت‌های جاریه کشور شده و بر اقدامات بخش‌های مختلف حکومت به ویژه دستگاه‌های دولتی نظارت کنند. پر واضح است که تشکل‌های مردم نهاد، به واسطه تخصصی بودن و ساختارمند بودنشان، کارآمدی بیشتر و بالاتری برای اعمال این اختیار قانونی خود دارند. این اختیار قانونی، مشخصا نشات گرفته از ماده ۲۹ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد می‌باشد.

دادخواهی در مراجع قضایی

تخلف از قوانین و مقررات و تضییع حقوق عامه و حتی خود تشکل‌های مردم نهاد، امر ممکنی است که از جانب نهادهای حکومتی یا سایر اشخاص رخ دهد. از جمله کارکردهای تشکل‌ها تظلم‌خواهی و دادخواهی در قبال این‌گونه اقدامات است. این مسئله به عنوان یکی از حقوق تشکل‌های مردم نهاد در ماده ۲۹ آیین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد معرفی شده است.

برگزاری اجتماع و راهپیمایی

امر به معروف و نهی از منکر در سطح اجتماعی قالب‌های گوناگونی دارد که یکی از روش‌های انجام این فریضه الهی، تجمع و برگزاری راهپیمایی‌ها و تحصن در مواقع مقتضی است. اهمیت این امر به حدی بالاست که حتی به عنوان یک اصل مستقل، در قالب اصل ۲۷ قانون اساسی بدان اشاره شده و حق برگزاری این گونه تجمعات، با کمترین ضوابط و درگیری‌های بوروکراتیک قابل انجام است. این حق نیز صراحتا در ماده ۲۹ آیین‌نامه تشکل های مردم نهاد ذکر شده است.

مشارکت در اجرای برنامه‌‏ها، طرح‌ها و پروژه‌ها کشور

انجام تصدی‌های گوناگون کشور، تا مقطعی بر عهده دولت و نهادهای حاکمیتی بود، اما با ابلاغ سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی، رویکرد کشور، تغییر کرد و بنا بر واگذاری و حتی برون‌سپاری برخی امور حاکمیتی به نهادهای غیردولتی شد. از جمله مهم‌ترین نهادهایی که قانون، واگذاری این تصدی‌ها را به ایشان به رسمیت شناخته و در تلاش بوده تا امتیازات ویژه‌ای برای آن در نظر بگیرد، تشکل‌های مردم نهاد است. مشارکت در مدیریت بحران‌های کشور نمونه بارز این کارکرد است که مطابق با “آیین‌نامه سازماندهی و استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردمی، داوطلبان و بخش خصوصی در مدیریت بحران” ضابطه‌مند شده است.

ارائه خدمات آموزشی و فرهنگی (انتشار نشریه، ایجاد پایگاه اینترنتی و …)

ارتقاء سطح آگاهی‌های عمومی و فرهنگ عمومی کشور، یکی از لوازم هر جامعه‌ای برای توسعه و پیشرفت است. تشکل‌های مردم نهاد، این قابلیت را دارند که از ابزارهای گوناگون فرهنگی و آموزشی مثل پایگاه‌های اینترنتی و نشریه برای تحقق این ارتقا، استفاده کنند.

توسعه روابط با سایر کشورها

انجمن‌های دوستی، از جمله تشکل‌های مردم نهاد است که قابلیت‌های قابل‌توجهی برای تحکیم و بهبود روابط میان کشورهای، مردم و حاکمیت ایشان با یکدیگر دارد. این انجمن‌ها در چارچوب دیپلماسی عمومی فعالیت می‌کنند و مجوز فعالیت خود را در شورایی مرکب از معاون وزارت کشور (رئیس) و نمایندگان‏ وزارت‏ امور خارجه، وزارت‏ اطلاعات و حسب ‏مورد دستگاه‏ تخصصی‏ مربوط اخذ می‌کند.